خودماندگی در دانش آموزان ابتدایی

گاهی معلّمان و اولیای مدارس دوره ابتدایی به ویژه مدارس پسرانه در کلاس درس و حیاط مدرسه با دانش آموزانی مواجه می شوند که در خود فرو می روند و به محیط اطراف توجهی ندارند، در برقراری ارتباط با دیگران ناتوان هستند و نه فقط با کسی تعامل ندارند بلکه از تماس با دیگران احساس بیزاری می کنند و نسبت به دیگران رفتار خشونت آمیز دارند. آنها دارای حرکات تکراری و یکنواخت سروبدن هستند، بی ربط صحبت می کنند، رفتارهای همراه با شکلک های چهره ای دارند، در کاربرد مفاهیم انتزاعی ناتوان هستند، در یادگیری مقاومت زیاد به خرج می دهند و منفی گری فراوانی دارند. این معلّمان و اولیای مدارس باید با مشاهده این علائم در دانش آموزان، احتمال بیماری در خودماندگی یا اوتیسم را بدهند و درصدد کمک به این قبیل دانش آموزان برآیند.

● خودماندگی یا اوتیسم چیست؟

حدود ۶۵ سال پیش «کانر»، روان پزشک کودک، برای نخستین بار اختلال اوتیسم را مطرح کرد. معنی لغوی اوتیسم در خود فرورفتن و بی توجهی به جهان خارج است. تعاریف مختلفی از خودماندگی ( Autism) وجود دارد. یک تعریف این که خودماندگی اختلال عصبی یا مغزی است که با کاهش برقراری ارتباط و تعامل های اجتماعی مشخّص می شود.

مجموعه جدید فرهنگ واژگان انگلیسی «وبستر» (۱۹۹۱) خودماندگی را به عنوان اختلال روان پزشکی تعریف می کند که در آن شخص گوشه گیری اختیار می کند، نسبت به وقایع خارجی حساسیت نشان نمی دهد و به افراد و حوادث بی تفاوت است. ۷۵ تا ۸۰ درصد این کودکان از نظر آموزشی و تحصیلی عقب ماندگی دارند به طوری که عقب ماندگی ذهنی بیشتر از مسئله اختلالات رفتاری باعث ناراحتی می شود. بقیه این افراد ممکن است هوشبری تا حد طبیعی پیدا کنند و بتوانند در فعالیت های عادی زندگی سهمی داشته باشند ولی با وجود این رفتارهای عجیب و غریب خود را دارا هستند همان طور که ملاحظه می شود تقریباً یک سوم مبتلایان به اوتیسم به سازگاری متوسط نائل می شوند و می توانند زندگی نسبتاً عادی داشته باشند.

هرچند در ایران پژوهش همه گیری برای شناسایی مبتلایان به اوتیسم وجود ندارد امّا اگر میزان شیوع این بیماری در کشورمان تفاوتی با پراکندگی آن در دیگر کشورها نداشته باشد با این حساب فراوانی آن در ایران هم باید حدود ۶ در ۱۰ هزار نفر باشد و در بین پسربچه ها به میزان سه تا پنج برابر بیشتر از دختران وجود دارد.

● علل بیماری خودماندگی

درباره علل پیدایش خودماندگی در کودکان دیدگاه های متعددی وجود دارد. به طور کلی وجود اختلالات عضوی در مغز، عوامل نابسامان خانوادگی و آموزش و پرورش نامناسب در ایجاد آن مؤثر است. برخی از علل اوتیسم عبارت است: نارسایی دستگاه عصبی مرکزی، ناهنجاری های بیوشیمیایی، رشد کم یا آسیب نیمکره چپ مغز، طرد کودک توسط والدین، اختلالات شخصیتی والدین، از هم گسستگی و کشمکش های شدید خانوادگی، فشارهای روانی خانواده، وجود والدین بی توجه و سرد و غافل از تربیت صحیح کودک.

تمامی شواهد حاکی از آن است که خودماندگی اساساً منشاء زیست شناختی دارد که موجب اختلال کارکرد سوخت وسازی مغز می شود. چون تقریباً یک چهارم کودکان در خودمانده نشانه های اختلال عصبی را بروز می دهند، این احتمال وجود دارد که آنان درجه ای از آسیب مغزی را داشته باشند، مسمومیت مادر در دوران بارداری، اختلالات متابولیک، اثر امواج رادیویی و غیره همگی در بروز اوتیسم در کودکان مؤثرند با این حال ژن ها و وراثت در بروز آن حرف اول را می زند.

● ویژگی ها و علائم و نشانه های کودکان مبتلا به اوتیسم

علائم اوتیسم در کودکان معمولاً از بدو تولد ظاهر می شود. ویژگی های زیر لزوماً در یکایک کودکان مبتلا به خودماندگی ملاحظه نمی شوند، اما تمامی این ویژگی ها در مجموعه افراد خودمانده قابل توجه است.

مشکل ارتباط با افراد و اشیاء و رویدادها، تعامل نداشتن با کودکان دیگر، نداشتن آگاهی یا ابراز احساس نسبت به حضور دیگران، علاقه بسیار به اشیای بی جان و نه اشخاص، بی تفاوتی نسبت به تشویق دیگران، ناتوانی در محبت پذیری، احساس بیزاری از تماس با دیگران، اصرار بر اینکه آرایش محیط و روال معمول انجام امور بدون تغییر باقی بماند، خودبرانگیختگی در رفتار، رفتار خودآسیب رساندنی مانند زدن به سر خود یا خود را گاز گرفتن یا کتک زدن، ایجاد قشقرق اغلب بدون دلیل مشخص، اختلال شدید مهارت های ارتباط کلامی و غیرکلامی، تکرار بی معنی کلمات، سرگرمی یا بازی کردن با دست ها، داشتن حالات رویایی، سرازیر شدن بزاق دهان، کم توقعی از والدین، شکستن اشیاء و رفتارهای تهاجمی، لجاجت، دور خود چرخیدن، حرکات اضطراری و وسواسی و تکراری، تنهایی فوق العاده، نداشتن تماس چشمی با مردم، بی توجهی به قراردادها و قوانین اجتماعی، تأخیر در یادگیری تکلم، بی ربط صحبت کردن، معکوس سازی ضمایر و برگردان آنها به خودش، حرکات بدنی ریتمیک، رفتارهای همراه با شکلک های چهره ای، ترس شدید از صداهای مشخص و حرکت اشیا نظیر جارو برقی و آسانسور، پاسخ های نامناسب به محرک های سمعی و بصری و ناتوانی در کاربرد مفاهیم انتزاعی و اشکال در تشکیل مفاهیم ذهنی، پیچیدن نخ و سیم به دور انگشت و همچنین حرکات تکراری و یکنواخت سر و بدن از علائم اوتیسم در کودکان است.

● راهبردهایی پیرامون خودماندگی به معلمان و اولیا مدارس

معلمان و دیگر اولیای مدارس باید از مشکلاتی که والدین کودکان در خودمانده با آن مواجه می شوند آگاه باشند و پیرامون این بیماری اطلاعات لازم را کسب نمایند تا بتوانند هنگام برخورد با کودکان مبتلا به اوتیسم، به نحو مقتضی به آنها کمک کنند و راهنمایی های لازم را دراختیار والدین آنها بگذارند، چرا که این والدین ممکن است در جستجوی کمک تخصصی نیاز به توصیه داشته باشند. در این خصوص می توان به نکات زیر توجه کرد.

ـ در تعلیم و تربیت کودکان درخودمانده، باید به آنان کمک کرد که روش های برقراری ارتباط را بیاموزند و محیط آنان را طوری بنا نهاد که ثابت و قابل پیش بینی باشد.

ـ بسیاری از دانش آموزان مبتلا به خودماندگی بیشتر با نگاه کردن یاد می گیرند استفاده از وسایل کمکی دیداری ملموس مانند تصاویر و نمودارها در آموزش ایشان ضروری است. بسیاری از موادی که برای دانش آموزان با ناتوانی های یادگیری مورد استفاده قرار می گیرند برای دانش آموزان درخودمانده مناسب هستند.

ـ برخی از دانش آموزان مبتلا به خودماندگی در نقاشی، موسیقی و ریاضیات مهارت دارند و اغلب آنان در این موضوعات کفایت عادی یا پیشرفته نشان می دهند معلم باید استعدادهای این دانش آموزان را تشویق کند. فرصت های یادگیری اضافی را در این زمینه ها فراهم کند و همواره تقویت مثبت ارائه دهد.

- آگاهی از مشکلاتی که کودک در خود مانده باید برآنها غلبه کند برای دانش آموزان کلاس عادی مفید است. بینش ها در مورد مشکلات را می توان از داستان ها و کتاب هایی که والدین کودکان در خود مانده و نیز مؤلفان مشهور و کسانی که خود با وجود داشتن اوتیسم موفق شده اند بدست آورد.

- شایسته است کودکان خودمانده را در کلاس های عادی ثبت نام کنند آن دسته از کودکان مبتلا به اوتیسم که در کلاس های عادی مشغول شده اند عملکرد بهتری نسبت به کودکان مشابهی که در کلاس های جداگانه و ویژه ثبت نام نموده اند از خود نشان داده اند.

- باید با کودک در خودمانده رابطه حسنه و پذیرا برقرار کرد و ضمن آشنا ساختن کودک با محرک های محیطی، از اضطرابش کاست و اعتماد به نفس او را افزایش داد.

- بیشتر کودکان مبتلا به اوتیسم از یک راه حسی می توانند چیزی را یاد بگیرند در صورت تقویت حواس، از طریق چند حس بهتر می توانند مطالبی را بیاموزند ولی در شروع درمان نباید از انواع رفتارهای مختلف با یکدیگر به کودک آموخته شود.

- برای هماهنگی بین چشم و دست کودک، ورزش هایی نظیر پرش، بالانس و کوهنوردی مفید است.

● نتیجه گیری

اوتیسم یکی از اختلالات دوره ی کودکی است و علائم آن در کودکان معمولا از بدو تولد ظاهر می شود با این حال گزارش هایی نیز وجود دارند که براساس آنها کودکان تا یک ماه و چند ماهگی رشدی طبیعی داشته اند و ناگهان به اوتیسم و واپس روی ذهنی دچار شده اند افراد مبتلا به اوتیسم کسانی هستند که فاقد توانایی در برقراری ارتباط با افراد دیگر هستند. و چون از تنش های متقابل اجتماعی اجتناب می کنند به سرعت از نظر رشد عقب می افتند. این کودکان ممکن است با تغییرات در روند معمولی روزانه شان یا تغییر در محیط اطرافشان آشفته شوند. این کودکان به علت تعدد و تنوع علائم ظاهری و رفتاری و مشکلات حسی، گاهی با کودکان کرولال و عقب مانده ذهنی اشتباه می شوند این بیماری ظاهراً در طبقات اقتصادی اجتماعی بالاتر دیده می شود و معمولاً نیاز به آموزش و پرورش ویژه ای دارند. معلمان باید خود را به آموزش های لازم مجهز کنند تا در وقت مقتضی به مبتلایان و خانواده آنها کمک کنند.

غلامرضا آتش دامن - کارشناس علوم تربیتی

روزنامه اطلاعات  

در همین رابطه: 

اوتیسم (درخود ماندگی) چیست؟